Chúng ta có sản xuất thừa Tiến sĩ?

Dịp giáng sinh năm 2010, tờ “The economist” có ra một bài báo mang tựa: “Doctoral degrees, the disposable academic; why doing a PhD is often a waste of time”. Bài báo vẽ ra cảnh lao động khổ sai của những nghiên cứu sinh, một bức tranh ảm đạm về thị trường việc làm sau tốt nghiệp, và mức lương sau ra trường không lấy làm hấp dẫn, thậm chí thấp hơn những người có bằng cao học. Bài báo cũng khẳng định rằng chúng ta đang sản xuất thừa tiền sĩ.

http://www.economist.com/node/17723223
Có thể nói bài báo như một gáo nước lạnh dội vào nhiều bạn nghiên cứu sinh và được nhanh chóng dịch đăng trên báo tiếng Việt. Tuy nhiên tôi muốn nói rằng: tất cả các bằng Tiến sĩ không giống nhau. Một bằng tiến sĩ về lĩnh vực y sinh (biomedicine) khác một bằng tiến sĩ về Toán, Công nghệ máy tính, hay các lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn [như lịch sử, văn học, hội họa]. Lời đáp cho câu hỏi “học tiến sĩ có phí thời gian không?” sẽ phụ thuộc vào việc bạn học ngành nào và trường nào. Ví dụ, theo báo cáo từ Viện sức khỏe quốc gia Mỹ [NIH], hiện nay Mỹ đang rất cần những người làm nghiên cứu trong lĩnh vực y sinh. Nếu bạn tốt nghiệp những ngành học về life science hoặc ở các trường nổi tiếng như Harvard hay Stanford tôi tin chắc không ai không muốn nhận bạn vào làm việc [trừ khi thành tích khoa học của bạn quá tồi tệ]. Tuy nhiên cũng có một thực tế là nhiều người học Tiến sĩ ở các ngành khoa học xã hội và nhân văn như lịch sử hay văn học về làm ở các thư viện hay viện bảo tàng.
Bài báo cũng đưa ra một số thông tin không chính xác và dễ gây hiểu nhầm cho người đọc, bắt đầu ngay từ cái tựa. Tôi xin dẫn chứng vài ví dụ. Trong khi tác giả nói rằng học cao không đi kèm lương cao thì con số thống kê của Cục thống kê lao động Mỹ [Bureau of labor statistics] cho thấy bằng cấp và thu nhập có mối liên hệ tuyến tính và tỉ lệ thất nghiệp cũng giảm dần theo bằng cấp. Tỉ lệ thất nghiệp trong những người có bằng tiến sĩ là 2.5% [năm 2009] trong khi tỉ lệ thất nghiệp chung trong dân cư là 7.9%. Tỉ lệ thất nghiệp 2.5% là rất nhỏ và theo tôi rất có thể những người nay đang ở trong giai đoạn tìm cho mình một việc làm phù hợp, hoặc vì họ tốt nghiệp từ các chương trình online hay từ các trường đại học dạng “for profit” hay “diploma mills” dẫn đến không có khả năng xin việc. Và cũng có thể nhiều trong số này mắc bệnh tật ốm đau gì đó mà không thể tham gia lao động. Bệnh tật xuất hiện trong mọi tầng lớp dân cư không tha gì tiến sĩ.

http://www.bls.gov/emp/ep_chart_001.htm

[professional degree gồm các ngành: luật, y và nha].

So sánh một cách cụ thể hơn, người tốt nghiệp Tiến sĩ tại Mỹ có thu nhập trung bình/năm là 99,697 đô trong khi thu nhập của người có bằng cao học là: 70,856 và người có bằng đại học là 58,613. [Thống kê năm 2008 của US Census].

http://www.census.gov/compendia/statab/cats/education/educational_attainment.html

Ví dụ thứ hai, tác giả đưa ra thông tin số lượng tiến sĩ tốt nghiệp hàng năm tại Mỹ đã lên đến con số 64,000 nhưng theo thống kê mới nhất trên “Survey of earned doctorates” thì con số này vào năm 2009 chỉ là 49,562. Tôi tin, nếu đạo tạo tiến sĩ ra mà đều thất nghiệp cả thì quy luật cung cầu [supply-demand] sẽ tự kiểm soát quy trình này. Trên thực tế, cơ hội để được nhận vào học tiến sĩ ở các trường đại học danh tiếng là vô cùng nhỏ bé.
http://www.nsf.gov/statistics/nsf11306/data_table.cfm
Tuy nhiên, tôi muốn đưa ra mấy ý liên quan đến mảnh bằng tiến sĩ mà tác giả bài báo đã quên không bàn đến.
1) Tác giả đã đơn giản hóa mối liên hệ giữa học vị và thu nhập. Trong một phương trình có nhiều ẩn số, ngoài học vị thì còn nhiều yếu tố khác ảnh hưởng đến thu nhập. Có những người học vị cao và thu nhập thấp bởi cũng có những người chiếm những vị trí cao nhưng trình độ thấp kém, không xứng đáng nắm những vị trí đó. Chính trị gia là một ví dụ dễ thấy để giải thích cho hiện tượng này.
2) Mục đích của việc học tiến sĩ là để trang bị hành trang cần thiết cho những ai muốn theo con đường học thuật và muốn trở thành một nhà nghiên cứu có đủ kỹ năng cần thiết. Mỗi ngành nghề đòi hỏi những kỹ năng khác nhau và để bước chân vào con đường học thuật, người này cần có mảnh bằng tiến sĩ. Muốn trở thành một nhà kinh tế học, bạn cũng buộc phải học xong tiến sĩ. Yêu cầu này áp dụng cho hầu hết các trường đại học ở các nước phát triển. Theo kinh nghiệm của bản thân và những gì tôi quan sát, tôi không nghĩ những người theo học tiến sĩ đặt mục tiêu hàng đầu là có thu nhập cao. Học Tiến sĩ không phải để sĩ diện với người khác mà thực ra đó là sự thỏa mãn chính mình, rằng mình đã chinh phục được đỉnh mốc gian nan nhất của học thuật, và để giúp mình làm những điều mà nếu không học tiếp thì mình không làm nổi. Có một thực tế, nhiều nhà khoa học, người giỏi sống thanh đạm và nhiều người ít chữ sống trên đống tiền. Bởi với rất nhiều người, được làm những gì mình thích và đam mê mới là điều quan trọng. Nhiều người dành cả cuộc đời sống và cống hiến cho một thế giới tốt đẹp hơn. Động cơ sống được hình thành bởi hệ thống giá trị, và hệ thống giá trị này là hoàn toàn khác nhau giữa các cá nhân, và đôi khi khác nhau giữa các nền văn hóa. Ở đây tôi muốn nói, tiền không phải là thước đo đầu ra của mảnh bằng tiến sĩ.
3) Một điều tôi muốn bàn thêm đó là sự thỏa mãn về nghề nghiệp. Academic là một nghề đem lại thỏa mãn nghề nghiệp cao. Theo tôi, đây là yếu tố cực kỳ quan trọng ví nó ảnh hưởng đến trạng thái tâm thần, sức khỏe và chất lượng sống. Giống như khi bạn đi tìm việc, bạn có thể chọn một nghề cho thu nhập thấp hơn nhưng đó là điều bạn muốn làm và nó đem lại hạnh phúc cho bạn. Có những việc lương cao nhưng áp lực công việc quá cao, quá stress khiến bạn phải bỏ hoặc chuyển nghề giữa chừng. Với nghề giáo sư, bạn được làm những điều bạn muốn. Bạn có thể làm việc với một thời khóa biểu linh động. Bạn có thể đi chơi trong tuần và làm việc vào cuối tuần. Bạn có thể không cần phải ngồi trong phòng mà ra quán café, miễn là bạn làm được việc.
4) Đào tạo tiến sĩ là việc cần thiết cho các trường đại học. Nó sẽ không bao giờ mất đi bởi tìm ra cái mới luôn là việc cần thiết và tiến sĩ là những người tiên phong trong việc tìm tòi và sáng tạo – đòn bẩy đưa nhân loại tiến lên. Với những nước nghèo như Việt Nam, việc có những tiến sĩ đúng nghĩa và đủ chất lượng là điều quan trọng đưa nền học thuật, khoa học và kinh tế đi lên.
Nhưng tôi không phủ nhận một số điều tích cực mà bài báo này đem lại: cần suy nghĩ thật kỹ trước khi bạn chọn học tiến sĩ. Có những ngành không cần bạn phải hy sinh năm bảy năm trời để lấy cái bằng tiến sĩ. Có một số chương trình đạo tạo tiến sĩ không đem lại cho bạn kiến thức và kỹ năng thực sự.. Hãy tự đặt câu hỏi, đam mê của bạn là gì, mục đích nghề nghiệp của bạn là gì, mục đích sống của bạn là gì khi chọn nghề và ra quyết định cho con đường học vấn của mình. Nếu bạn chọn kiếm nhiều tiền là mục tiêu nghề nghiệp thì theo con đường học thuật hay làm nghề giáo là sai lầm đầu tiên mà bạn phạm phải. Không có gì khiến bạn phải lo nếu bạn nghiên cứu thật kỹ ngành nghề và trường lớp cho chương trình tiến sĩ của mình.